Στ’ Απόλλωνα ακριβώς στο κέντρο του χωριού, δυτικά της μοναδικής πλατείας του, είναι χτισμένος, σε περίοπτη θέση, που δεσπόζει ανάμεσα στα χαμηλόσπιτα, ο ναός του ΄΄Τιμίου Σταυρού΄΄. Αναφέρεται πως κτίστηκε στα ερείπια της ΄΄Παλιάς Παναγιάς ΄΄ κι άλλοι οι περισσότεροι επιμένουν πως ο ναός κτίστηκε πάνω στα θεμέλια αρχαίου ναού, που ήταν αφιερωμένος στο θεό Απόλλωνα. Ο ναός γύρω στα 150 τ.μ. βρίσκεται τοποθετημένος στο νότιο μέρος ενός μεγάλου αυλόγυρου με μια μεγάλη αυλή που είναι στρωμένη με μαύρα και άσπρα χοχλίδια. Εκεί κοντά τα κελιά της εκκλησίας υπάρχουν τετράγωνα, λιθόκτιστα, μονόροφα κτήρια χαμηλοτάβανα, για ποικίλες χρήσεις.

 

Θα ήταν εκτενής αναφορά αν περιγράφαμε το Ιερό Βήμα, το Κυρίως ναό το νάρθηκα και το τέμπλο. Αναφέρουμε όμως πως το ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι από κυπαρισσόξυλο και κατασκευάσθηκε γύρω στα 1860 περίπου. Υπάρχουν δύο τέμπλα. Το παλιό εικονοστάσι, όπως λέγεται στους ναούς των ορθοδόξων, βρίσκεται πίσω από το νέο και με λίγη προσοχή μπορείς να τα διακρίνεις. Σύμφωνα με μια κτητορική επιγραφή ο ναός ανηγέρθη το 1850 με αρχιτέκτονα τον Κωνσταντίνο Παρασκευά από το χωριό Τριάντα της Ρόδου. Όμως υπάρχει μια μαρμάρινη πλάκα εντοιχισμένη στο δυτικό μέρος του ναού, που γράφει : 1809 Μαίου 9.

 

Αξίζει όμως να πούμε πως στο ναό του Τιμίου Σταυρού των Απολλώνων φυλάσσεται ΄΄Ο Ξυλόγλυπτος Σταυρός ΄΄, που κατά την παράδοση εμπεριέχει ένα ΄΄κομ-ματσούλ-λι΄΄  του Τιμίου Ξύλου και ο ΄΄Κώδικας των Απολλώνων΄΄, που περιέχει τις Ευαγγελικές περικοπές όλου του έτους σε χειρόγραφο. Ο Ξυλόγλυπτος Σταυρός είναι σπάνιο, ίσως και μοναδικό ξυλόγλυπτο. Έχει ασημένια επένδυση, είναι από μαύρο ξύλο, ίσως από την πολυκαιρία, μπορεί να’ναι κι έβενος, θεωρείται μεγάλης αξίας έργο, με σπουδαία λεπτουργική τέχνη.

 

Έχει δώδεκα σκηνές από τη ζωή του Χριστού και Βυζαντινά μικρογράμματα. Έξι στην εμπρόσθια όψη και έξι στην οπίσθια. Σ’ αυτές τις μορφές, που ’ναι αναγλυφικές παραστάσεις κι όχι μεγαλύτερες από δυο και τρία χιλιοστά, βλέπει κανείς, με λίγη προσοχή, την οδύνη στο πρόσωπο του κάθε εικονιζόμενου. Στο τετράγωνο του κέντρου της εμπρόσθιας όψης εικονίζεται η Σταύρωση του Χριστού, από πάνω της ακριβώς, στο ίδιο τετράγωνο, οι Ευαγγελιστές. Στο τετράγωνο πάνω από τη Σταύρωση είναι η Κοίμηση της Θεοτόκου και κάτω από την Κοίμηση η Ανάσταση του Χριστού. Αριστερά της Σταύρωσης η Μεταμόρφωση και δεξιά της Σταύρωσης η είσοδος στα Ιεροσόλυμα. Στην οπίσθια όψη, εικονίζεται η Γέννηση του Χριστού και στο ίδιο τετράγωνο, επάνω οι Ευαγγελιστές. Επάνω από τη Γέννηση ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, κάτω από τη Γέννηση η Πεντηκοστή και κάτω από την Πεντηκοστή ο Μυστικός Δείπνος. Στο οριζόντιο ξύλο και αριστερά της Γέννησης η Βάπτιση και δεξιά της Γέννησης η Υπαπαντή.

 

Με πολλή επιμέλεια και μεγάλη ευλάβεια φυλάσσεται και ο Κώδικας των Απολλώνων. Ο Κώδικας έχει σχήμα 8ο και αντί εξωφύλλου φέρει ξύλινη στάχωση, που δένεται με μισοκατεστραμμένο ύφασμα.

 

Η εμπρόσθια όψη έχει μια επένδυση από δέρμα ερυθρόμορφο. Η κάτω, επάνω και πλάγια μεριά του ξύλου έχει υποδοχές που πρέπει να έφεραν πόρπες. Ο Κώδικας είναι ανέκδοτος.

 

Σε σχέση με την παράδοση αναφέρεται:

 

Στα παλιά τα χρόνια υπήρχαν πολλά δαιμόνια στο χωριό Απόλλωνα. Αρκετά παιδιά γεννιόνταν άρρωστα, πολλές γυναίκες έγκυες δεν πρόφταναν να συμπληρώσουν τον κύκλο της εγκυμοσύνης κι έχαναν τα παιδιά. Πολλοί δαιμονισμένοι γυρνούσαν ανάμεσά τους και οι Απολλωνιάτες ζητούσαν τρόπο για να εξαγνιστούν και να σταματήσει το κακό. Έμαθαν λοιπόν πως η Αγία Ελένη, καθώς θα επέστρεφε από τα Ιεροσόλυμα για να μεταφέρει το Τίμιο ξύλο του Σταυρού στην Κωνσταντινούπολη, θα περνούσε από την Ρόδο. Σ’ επιφυλακή τέθηκαν οι Απολλωνιάτες και μόλις έμαθαν την άφιξη της Αγίας Ελένης στη Ρόδο έτρεξαν την συνάντησαν και την παρακάλεσαν να τους δώσει ένα κομματάκι από το Τίμιο Ξύλο. Η Αγία Ελένη ικανοποίησε το αίτημα τους. Φύλαξαν το θαυματουργό κομματάκι ως το μεγαλύτερο δώρο , που τους έστειλε ο Θεός. Το χωριό σώθηκε.

 

Αυτό το πολύτιμο κειμήλιο προσφέρεται για προσκύνηση και ασπασμό τρεις φορές το χρόνο. Στις 14 Σεπτεμβρίου κατά την ημέρα που γιορτάζεται η ''Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού '' γίνεται μεγάλο πανηγύρι.  Επίσης κατά την ημέρα των Θεοφανίων και κατά την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως.

 

Πολλές και διάφορες είναι οι λαικές συζητήσεις γύρω από την παράδοση και τα θαύματα που έγιναν με την επίκληση και μόνο του ''Τιμίου Σταυρού''.

 

Μια άρρωστη γυναίκα με τη βοήθεια των συγγενών της, που είχαν  μεγάλη πίστη έφτασε από το χωριό Δαματριά στο χωριό Απόλλωνα. Καθώς την εσταύρωνε ο ιερέας, δάγκωσε το Τίμιο Ξύλο. Το κράτησε μες στο στόμα της, το ’φερε στη Δαματριά. Οι κάτοικοι  δεν την πίστεψαν ώσπου η άρρωστη γυναίκα το έριξε στο φλετρό (πηγάδι) κι αμέσως το νερό εχόχλασε. Οι Δαματρενοί τότε πίστεψαν πως ήταν το Τίμιο Ξύλο κι έκτισαν την Εκκλησία του Σταυρού. Κι άστραψε το άγιο φως σταλμένο από τα Απόλλωνα στο χωριό της Μάνας Γης-Δήμητρας. Οι καρποί ευλογήθηκαν.

 

Η ύπαρξη του μοναστηριού στη Δαματριά ήδη από τον προηγούμενο αιώνα δηλώνεται σε μας με τις αναφορές στα περιουσιακά στοιχεία που εμφανίζονται στον Ε.Κ.Δαματριάς με την νέα καταγραφή του 1866.

 

Βρίσκεται περίπου 1,5 χλμ. δυτικά του οικισμού της Δαματριάς πάνω σε ένα υψωματάκι. Ένας δρόμος 30 περίπου μέτρων που περιστοιχίζεται από πεύκα και κυπαρίσσια οδηγεί από τον επαρχιακό δρόμο σε μια αρκετά μεγάλη αυλή.

 

Στην εκκλησία εκτός από αρχαιοελληνικά και παλαιοχριστιανικά αρχιτεκτονικά αρχιτεκτονικά μέλη, το βυζαντινό τοίχο υπάρχουν επίσης παλαιές εικόνες όπως π.χ. αυτές του παλαιού ξυλόγλυπτου τέμπλου που εικονίζουν την Παναγιά βρεφοκρατούσα, το Δεσπότη Χριστό τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, παλιά σκεύη και βιβλία.

 

Όμως και με αυτή την εκκλησία του ''Τιμίου Σταυρού'' συνδέονται κάποιες παραδόσεις και θαύματα. Πιστοί αναφέρουν πως οραματίστηκαν μέσα στο ναό την ύπαρξη ενός μικρού παιδιού ντυμένου με κόκκινα ρούχα που έτρεξε και μπήκε μέσα στην εικόνα του Χριστού . Κάποιοι άλλοι πως άκουσαν παράξενο βουητό αέρα σε μέρα άπνοιας κ.α. περιστατικά που τους έκαναν να αισθανθούν την παρουσία μιας αόρατης ύπαρξης. Το μοναστήρι εκτός από την ημέρα της γιορτής του  λειτουργείται και Δευτέρα του Πάσχα.

 

Εκκλησία του Σταυρού θα βρούμε και στο χωριό Μαλώνα της Ρόδου 800 περίπου μέτρα αριστερά στο δρόμο που οδηγεί προς το Χαράκι.

 

Ανεβαίνοντας κανείς τα πλατιά σκαλοπάτια της κεντρικής εισόδου με τις καλλιτεχνικά τοποθετημένες σκούρες λιθόπλακες και περνώντας κάτω από το εντυπωσιακό σε ομορφιά καμπαναριό, με τις τρεις αψίδες, φτάνει στην ευρύχωρη τσιμεντένια αυλή. Μπροστά μας υψώνεται το γραφικό εκκλησάκι που φυλάσσεται η πανάρχαια εικόνα του Σταυρού και γύρω εκεί κοντά οι διάφοροι βοηθητικοί χώροι.

 

Το πανηγύρι του Σταυρού για τους Μαλωνίτες είναι αν όχι η πρώτη, τουλάχιστον η δεύτερη μεγάλη γιορτή του χωριού και αποτελεί σημαντικό θρησκευτικό σταθμό, όπως το Πάσχα και τα Χριστούγεννα.

 

Πότε χτίστηκε το μοναστήρι δε γνωρίζουμε ακριβώς. Μπορούμε όμως να θεωρήσουμε σαν πιθανή χρονολογία το διάστημα 1850 με 1855. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγουμε από την επιγραφή που υπάρχει στο κάτω δεξιό μέρος του τέμπλου δίπλα στην εικόνα του Σταυρού. Η επιγραφή αναφέρει ''ανηγέρθην εκ θεμελίων και ετελειοποιήθην ο ναός τούτος με έξοδα κι επιστασία του προσκυνητού Εμμανουήλ Ζαρμάου και της γυναικός του Μαρίας, Αρχιερατεύοντος Αγίου Ρόδου Ιακώβου Πατμίου το έτος 1855''.

 

Το μοναστήρι είναι μονόκλιτη Βασιλική κατά το σύστημα της ιπποτικής αρχιτεκτονικής με θολωτή στέγη και ημικυκλικά τόξα δεξιά και αριστερά. Εσωτερικά είναι ωραιότατα διακοσμημένο με πολλά αφιερώματα. Υπάρχει σπουδαίο μεγάλο τέμπλο με πανάρχαιες εικόνες, καντήλια και πολυέλαιους. Επειδή όμως αξίζει να βγαίνουν προς τα έξω ιστορίες και γεγονότα που δε πρέπει να λησμονηθούν με το πέρασμα του χρόνου θα παραθέσουμε.

 

Στη τοποθεσία Κοστομάνος της Μαλώνας κατοικούσε κάποιος τσιφλικάς με το όνομα Ζαρμάους στον οποίο ανήκαν όλα τα κτήματα του τετραγώνου. Ο Ζαρμάους είχε πολλά ζώα από τα οποία άλλα έμεναν σε περιφραγμένο χώρο (οικόσιτα) κι άλλα έβοσκαν ελεύθερα στις βουνοπλαγιές. Όλα αυτά τα ζώα μα και κτηματική περιουσία εκμεταλλευόταν ο Ζαρμάους, η Μαρία η γυναίκα του και ο γιος του, με τη βοήθεια μεροκαματιάρηδων. Σαν άνθρωπος ο Ζαρμάους ήταν τύπος κλειστός, λιγομίλητος  μελαγχολικός και τρομερά αυστηρός, μέχρι σημείου να χαρακτηρίζεται τυραννικός. Όλοι όσοι πήγαν στη δούλεψη του είχαν να διηγηθούν κάτι από το δύστροπο χαρακτήρα και την αυστηρή συμπεριφορά του ακόμα και σ’ αυτήν την οικογένεια του. Ο γιος του ο Σταύρος  περνούσε τις ώρες του φροντίζοντας πρωί και βράδυ τα γαιδούρια και τα μουλάρια τους. Κάποτε το παιδί δε βρήκε τα ζώα τη συνηθισμένη ώρα στη γνωστή τοποθεσία. Απογοητευμένο και κατατρομαγμένο γυρίζει και το λέει στον πατέρα του. Αυτός αγριεύει, βρίζει, τιμωρεί το παιδί και με απειλητικά λόγια του λέει : ''Χάσου από μπρος μου κι αν δε βρεις τα ζώα να μη σε δω στα μάτια μου''. Ο Σταύρος τα ’χει χαμένα, φεύγει από το σπίτι τρέχει παντού, αλλά τα ζώα δε βρίσκονται πουθενά. Έρχεται η νύχτα και το παιδί δε παρουσιάζεται πουθενά. Ο Ζαρμάους ανησυχεί και κινητοποιεί αμέσως όλους. Οι έρευνες συνεχίζονται μέρα και νύχτα για δύο μέρες χωρίς θετικό αποτέλεσμα. Το παιδί δε πρέπει να ’ναι ζωντανό σκέφτονται πολλοί αλλά κάπου ίσως ξυλιασμένο. Πραγματικά το μεσημέρι της τρίτης μέρας ένας ψαράς βρήκε το πτώμα του παιδιού φουσκωμένο και παραμορφωμένο στο πρόσωπο. Όλοι τότε έλεγαν πως το παιδί επειδή δε βρήκε τα ζώα, φοβήθηκε την τιμωρία του πατέρα του που γνώριζε πόσο σκληρός ήταν, έπεσε στη θάλασσα και πνίγηκε.

 

Ο Ζαρμάους από τη μέρα εκείνη γίνεται άλλος άνθρωπος, πέφτει σε μελαγχολία, δεν ενδιαφέρεται για τίποτα, δεν τον συγκινεί τίποτε δε θέλει ν’ ακούσει και να δει κανένα. Ξαφνικά, ένα πρωινό, παίρνει την απόφαση ν’ αναχωρήσει για τους Αγίους Τόπους, χωρίς να ανακοινώσει σε κανένα το σκοπό του. Σε λίγες μέρες γυρίζει στο χωριό φέρνοντας μαζί του την εικόνα του Σταυρού. Στη συνέχεια καλεί μαστόρους και κτίζουν το ωραιότατο εκκλησάκι στη θέση που υπάρχει σήμερα εκεί ακριβώς που είδε για τελευταία φορά το Σταύρο. Όπως είπε ο ίδιος δε μπορούσε να βρει ανάπαυση για το χαμό του γιου του δε μπορούσε να ησυχάσει, ένιωθε τη ψυχή του παιδιού του να τον κυνηγάει. Εκτός από τη εικόνα του Σταυρού που έφερε ο Ζαρμάους από τα Ιεροσόλυμα, έκτισε το μοναστηράκι και το αφιέρωσε στο Σταυρό βοηθούσε τους φτωχούς, παρηγορούσε τους πονεμένους έκανε καλοσύνες και βάπτιζε παιδιά για να τα προικίζει. Η υπόλοιπη ζωή του ήταν υποδειγματική, γεμάτη φιλανθρωπίες και θεάρεστες πράξεις. Πεθαίνοντας μοίρασε όλη την περιουσία του στα βαπτιστικά του που διηγήθηκαν και την ιστορία αυτή.

 

Γύρω στα 1900 έρχεται και ασκητεύει στο μοναστήρι κάποιος καλόγερος ανατολίτης με τ’ όνομα Πρόχωρος, ο οποίος επιθυμούσε να κτίσει το ξωκλήσι στην παλιοκκλησιά.

 

Ο Σταυρός από την εποχή εκείνη κάθε λίγο επισκευαζόταν και ανακαινιζόταν με δωρεές εισφορές και εράνους , με αποτέλεσμα σήμερα να αποτελεί ένα από τα γραφικότερα μοναστήρια.

 

Τέλος η ''Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού'' τιμάται και στο ναό Μεταμορφώσεως Σωτήρος  στις Καλυθιές. Τόσο η εικόνα όσο και ο ανηφορικός δρόμος θυμίζουν τι άλλο ... το Γολγοθά .

 

της εκπαιδευτικού Αναστασίας Χατζηαντωνίου.

 

Βιβλιογραφία