Ομιλία του π. Νεκταρίου Κάνια στον Κατανυκτικό Εσπερινό 25/2/2018 Κυριακή της Ορθοδοξίας.
"Η εικόνα ως θύρα ελευθερίας και συνάντησης".
Θεοφιλέστατε, σεβαστοί πατέρες, αγαπητοί εν Χριστώ αδελφοί,
Αποτελεί θαυμαστό γεγονός το ότι η Ορθοδοξία γιορτάζει συνδέοντας το δόγμα, την πίστη της, με την εικόνα όχι μόνο ως τέχνη αλλά και ως έννοια. Για αυτό και σήμερα ξεκινώντας από την εικόνα ως εικαστική αποτύπωση της μορφής του Θεανθρώπου, θα προσπαθήσουμε να ανάγουμε την σκέψη μας στην έννοια της εικόνας ως πύλης, ως θύρας ελευθερίας και συνάντησης.
Ένας καρκινοπαθής όταν δεν μπορούσε να ησυχάσει από τους πόνους αγκάλιαζε μία εικόνα του Χριστού και έτσι μπορούσε να κοιμηθεί. Αγκαλιά με την εικόνα. Η εικόνα αυτή σαν διάφανος καθρέφτης αντανακλούσε στην καρδιά του ανταύγειες αγάπης και ελευθερίας άλλου κόσμου. Μετέδιδε στη ψυχή και στο σώμα του μία ενέργεια που δε μετριέται με κτιστά δεδομένα γιατί προέρχεται από την ενδοτριαδική αγαπητική σχέση. Αυτή η άκτιστη ενέργεια «μας καθιστά παρόν ένα πρωτότυπο, του οποίου η αγιότητα είναι κοινωνία, δηλαδή παρουσία που προσφέρεται, παρουσία που μεσολαβεί… η εικόνα είναι το μέσο μιας συνάντησης, η οποία μας κάνει να συμμετέχουμε στην αγιότητα εκείνου που συναντούμε, δηλαδή τελικά στην αγιότητα του «Μόνου Αγίου»[1]. Η εικόνα λοιπόν είναι απαραίτητη ως θύρα που όταν την αντικρίζουμε με επίγνωση και χάρη συνδεόμαστε με το Πρόσωπο Του Θεανθρώπου.
Η εικόνα του Χριστού είναι δώρο του Θεού γιατί περιγράφει με μία άρρητη καλλιτεχνική γλώσσα, το άδειασμα του Θεού για να προσλάβει τον άνθρωπο. «Κένωση» όπως αναφέρεται στη θεολογία. Φανερώνει το ρίσκο του Θεού να εισέλθει μέσα στην ιστορία (ένα χώρο φθοράς, θανάτου και αμαρτίας). Όχι απλώς για να συναντήσει τον άνθρωπο αλλά για να φέρει σε άρρηκτη ενότητα τον Θεό και τον άνθρωπο στο μοναδικό πρόσωπο του Ιησού Χριστού (εκ πνεύματος Αγίου και Μαρίας της Παρθένου). Ούτως ώστε μέσω του Προσώπου Του να φέρει σε ενότητα Θεό και ανθρώπους.
Με αυτή την έννοια η εικόνα ερμηνεύεται ως θύρα- πόρτα, πέρασμα, ρίσκο της ελευθερίας για χάρη μιας συνάντησης, άνοιγμα προς κάποιον άλλο (έτερο), έξω και πέρα από εμάς, έξω από τα συνηθισμένα μας ψυχικά και σωματικά όρια. Ερμηνεύεται ακόμη ως πρόκληση για βίωση μιας εντελώς διαφορετικής, άγνωστης και απρόσιτης στα φυσικά μας δεδομένα εσχατολογικής πραγματικότητας. Αποτελεί πρόσκληση για κοινωνία με το Πρόσωπο του Χριστού. Εντέλει φανερώνει διάθεση αυτοπαράδοσης τόσο του Θεού στον άνθρωπο όσο και του ανθρώπου στο Θεό. Ο Θεός περιστέλλει την δύναμή του για να συναντήσει τον αδύναμο άνθρωπο και ο άνθρωπος εναποθέτει την ελευθερία του για να συναντήσει τον αγαπώντα Θεό. Και μέσω Αυτού τον συνάνθρωπο και τον αληθινό εαυτό του.
Ο Χριστός κάθε στιγμή της θεανθρώπινης ζωής την προσέφερε, την ανέφερε, στον Θεό και Πατέρα Του με στόχο την δόξα και την ευχαριστία προς τον Πατέρα. Ιδιαίτερα κατά τη σταύρωση. Πάσχοντας, ευχαριστούσε και δόξαζε τον Πατέρα διότι έβλεπε να εκπληρώνεται το σχέδιο του Πατέρα για την σωτηρία του ανθρώπου. Αν και έκραζε το «ινα τι με εγκατέλειπες» παρέδιδε με απόλυτη εμπιστοσύνη τον εαυτό του ως θυσία ευάρεστη στον Πατέρα Του. Για αυτό και αποτελούσε εικόνα και πέρασμα προς τον Πατέρα. "Ο εωρακώς εμέ εώρακε τον πατέρα" (Ιωάννης ιδ', 9).
Ο άνθρωπος είναι δημιουργημένος κατ’ εικόνα του Χριστού. Τείνει δηλαδή να συνδεθεί υπαρξιακά με τον Χριστό ως πρωτότυπο του. Ο Χριστός με την σειρά του ως εικόνα-θύρα του Θεού Πατέρα συνδέει όλους τους ανθρώπους μαζί Του και μεταξύ τους. Έπειτα τους προσφέρει, τους ενώνει με τον Θεό Πατέρα. Συνδέει τον άνθρωπο και όλη την κτίση με τον Πατέρα. Στην αρχιερατική προσευχή (Ιω. 17, 1-26) αναφέρει ο Ιησούς: «Δίκαιε Πατέρα μου, ο κόσμος δεν σε γνώρισε. Εγώ όμως, ως φυσικός Υιός σου, σε γνωρίζω πλήρως και τελείως. Το ίδιο και οι μαθητές μου μέσω εμού σε γνώρισαν, και νιώθουν καρδιακώς ότι εσύ με έστειλες. Δια τούτο φανέρωσα σ’ αυτούς το όνομά σου, και συνεχώς στις γενιές των ανθρώπων θα το γνωρίζω, δια του Παρακλήτου Πνεύματος, ώστε η πλήρης αγάπη με την οποία με αγάπησες, να εγκατασταθεί σ’ αυτούς και να μείνει αταλάντευτη στους αιώνες. Έτσι θα μένω πάντοτε με τους πιστούς ενωμένος, εν τη αληθεία σου».
Μέσα λοιπόν από την προοπτική της εικόνας ως θύρας που ενώνει Θεανθρώπινα, όλα βρίσκονται σε μία ενότητα. Υλικός κόσμος, άνθρωπος, άγγελοι, Θεάνθρωπος, Τριαδικός Θεός, ενώνονται με ένα μυστικό και χαριτωμένο τρόπο ο οποίος δεν τα συγχέει μεταξύ τους αλλά και δεν τα διαχωρίζει. Με την Αγάπη που δρα ελεύθερα να ανάγει προς τα άνω, να μεταμορφώνει κάθε τι που ανοίγεται και σχετίζεται.
Έτσι η ύλη αποκτά αξία, εξαγιάζεται-μεταμορφώνεται γιατί μετέχει της σχέσης ψυχής και σώματος στον Θεάνθρωπο. Ο άνθρωπος μετέχει της θεότητας σχετιζόμενος με το πρόσωπο Του Θεανθρώπου. Έτσι εξαγιάζει την ύλη, την ιστορία, τον πολιτισμό του κόσμου στον χωροχρόνο που υπάρχει. Ακολουθώντας τον Χριστό μεταμορφώνεται σε πρόσωπο που περιλαμβάνει, περιχωρεί, συν-χωρεί με το κάθε άλλο πρόσωπο, διακρίνοντας την ομορφιά του κατ’ εικόνα Χριστού σε κάθε κτίσμα. Για αυτό η άγιοι είχαν πάντα μια βαθιά χαρά γιατί έβλεπαν την ομορφιά κρυμμένη πίσω από τον πιο αμαρτωλό άνθρωπο. Για αυτό και αγαπούσαν και συνδέονταν με διάκριση αγάπης και πάντως χωρίς φόβο και φοβικά σύνδρομα, με τον κάθε άνθρωπο. Οι άγιοι κατόρθωναν τα ακατόρθωτα στις σχέσεις τους με τους ανθρώπους ακόμη και με τα άγρια ζώα γιατί απλά αντανακλούσαν όχι μόνο ως εικόνες αλλά και ως ομοιώματα Χριστού, την αγάπη Του. Ρίσκαραν τα πάντα για την Αγάπη. Ρίσκαραν πτήσεις στο χάος του Άδη σύμφωνα με το «Κράτα το νού σου στον Άδη και μην απελπίζεσαι». [2] Άδειαζαν από κάθε αυταπάτη ασφάλειας (χρήματα, δόξα, τη διαιώνιση τους εντός του κόσμου), ατομικής θρησκευτικότητας και έπεφταν ολοκληρωτικά στην αγκαλιά του Θεού θυσιαζόμενοι για τους συνανθρώπους τους. Έτσι κατόρθωσαν να γίνουν διάφανοι για να περάσει εντός τους ο Χριστός και να ενωθούν με Τον αγαπημένο. Γίνονταν και γίνονται και σήμερα για τους συνανθρώπους τους τα περάσματα, η έμπρακτες εικόνες του Χριστού στον κόσμο μας. Τους έβλεπαν οι άνθρωποι και προσκυνούν και δοξολογούν το Χριστό. Χαριτωμένοι από το Άγιο Πνεύμα και μοιάζοντας με τον Χριστό που ζούσε εντός τους, συγχωρούσαν τους βασανιστές τους, έβρισκαν την καλοσύνη μέσα στην μαυρίλα των ψυχών, χαιρόντουσαν μέσα στον πόνο της αγάπης, την ταπείνωση, την κακουχία. Έβλεπαν πίσω από τον θάνατο την Ανάσταση. Δεν φοβόντουσαν αλλά ελεύθερα αγαπούσαν.
Η εικόνα αναδεικνύει την αξία του προσώπου παραπέμποντας ως θύρα σε άνοιγμα, σε σύνδεση, σε κοινωνία και αναφορά προς κάτι άλλο. Ο Θεάνθρωπος Ιησούς αναφέρει μεταμορφωμένη την κτίση και τον άνθρωπο στον Πατέρα. Το Άγιο Πνεύμα να φανερώνει παρόν στη ζωή των ανθρώπων τον Ιησού Χριστό και μεταμορφώνει τα πάντα εν Χριστώ. Ο ένας δοξάζει και καταξιώνει τον άλλο, παραπέμποντας ως εικόνα-θύρα σε μία άλλη ύπαρξη. Με ένα τέτοιο τρόπο που να μην καταργεί την ελευθερία, την διαφορετικότητα-ετερότητα της άλλης ύπαρξης αλλά να την αναδεικνύει.
Ο Χριστός δοξάζει τον Πατέρα και δοξάζεται. Κάθεται στα δεξιά του Πατέρα. Η Εκκλησία παραπέμποντας και μεταποιώντας τα μέλη της σε μέλη Χριστού, πραγματοποιεί τον στόχο της και ολοκληρώνεται ως έναρξη της Βασιλείας Του Θεού. Η Εκκλησία ως Σώμα Χριστού είναι ταυτόχρονα και εικόνα-θύρα της Βασιλείας Του Θεού. Συνδέει, ενώνει τα μέλη της, ζωντανούς και κεκοιμημένους με τον Χριστό και με τον Πατέρα δια του Αγίου Πνεύματος. Διατρανώνει δοξολογικά την έναρξη της Ευλογημένης Βασιλεία του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος εντός της ιστορίας του κόσμου μας.
Όσον αφορά τις σχέσεις μας με τις άλλες εικόνες Χριστού υπάρχει μία σωτήρια διάκριση. Αν θεωρήσουμε ότι ένας άνθρωπος μας, ο σύζυγος, το παιδί μας, ο πνευματικός μας, είναι μια πόρτα-εικόνα που παραπέμπει στο Χριστό, τότε ούτε τον ειδωλοποιούμε, ούτε εξαρτόμαστε απόλυτα από αυτόν. Αλλά δια μέσου της ενότητας και της αγάπης προς τον άνθρωπο, στοχεύουμε στο να ενωθούμε όλοι μαζί με το Χριστό. Κέντρο κάθε σχέσης μας είναι ο Χριστός. Και ο Χριστός ταυτόχρονα μας συνδέει μεταξύ μας με την δική του γνήσια αγάπη και ενότητα. Με αυτή την έννοια ο κάθε άνθρωπος μπορεί να αποτελέσει εικόνα-πύλη που μας συνδέει και μας ανάγει στο φώς και στη ζεστασιά της Αγάπης Του Χριστού. Μπορεί όμως να μεταβληθεί σε πύλη φυλακής, στασιμότητας, απομόνωσης, κόλασης και για εμάς και για αυτόν αν απολυτοποιηθεί, αν λατρευτεί ο άνθρωπος-εικόνα ως Θεός.
Θεοφιλέστατε, σεβαστοί Πατέρες, και αδελφοί,
Η εικόνα δείχνει προς, παραπέμπει σε τρόπο ζωής. Μας αποκαλύπτει και μας προκαλεί. Να επιχειρούμε συνεχώς το άνοιγμα της θύρας-ελευθερίας μας και το πέρασμα της στην αγάπη. Να γίνουμε ο ένας για τον άλλο εικόνα-θύρα προς τον Χριστό. Για τον τον/την σύντροφο, τα παιδά μας, τον κάθε αδελφό μέλος του σώματος του Χριστού. Πολύ περισσότερο για τον διαφορετικό, τον μακρινό και τον ξένο στον τρόπο ζωή μας, τον «εχθρό», τον πεσμένο στους ληστές. Έτσι μόνο θα μπορέσουμε να αναχθούμε στην ομορφιά της Βασιλείας του Θεού που παραπέμπει ενεργητικά η εικόνα του Χριστού.
Τούτη την ευλογημένη περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής η Εκκλησία μας παρακαλεί τον Θεάνθρωπο να μας ανοίξει τις πόρτες της μετάνοιας. «Τῆς μετανοίας ἄνοιξόν μοι πύλας Ζωοδότα…».
Βυθισμένοι στην φθορά και τον υπαρξιακό θάνατο του εγωκεντρισμού κατανοούμε την αδυναμία μας. Τον παρακαλούμε να διαλύσει Αυτός τις πόρτες των παθών που μας εγκλωβίζουν στην κόλαση της αυτοειδωλοποίησης και της αυτοθέωσης. Να γίνει ο ελευθερωτής μας. Τον παρακαλούμε όμως υπομένοντας και επιμένοντας. Αφού από την αυγή έως το τέλος της ημέρας, («ὀρθρίζει γὰρ τὸ πνεῦμά μου πρὸς ναὸν τὸν ἅγιόν σου»), καταθέτουμε ενώπιόν του τον εσπιλωμένο και καταπληγωμένο από τα πάθη εαυτό μας. Παρακαλούμε να αντικαταστήσει τις πόρτες τον παθών με άλλες θύρες που να μοιάζουν άγιες εικόνες. Υπάρχει πιο άγια εικόνα από τον χριστιανό που ελεεί μυστικά, που προσεύχεται με δάκρυα, που πονά, συγχωρεί και επιμένει στην αγάπη αναζητώντας μυστικά περάσματα στην ύπαρξη του άλλου; Υπάρχει πιο άγια εικόνα από τον χριστιανό που ταπεινά, με την επίγνωση της αναξιότητάς και ενεργητική μετάνοια κοινωνά το Σώμα και το Αίμα του Θεανθρώπου;
Επειδή όμως και αυτά ατελώς πράττουμε και στα Ιερά Μυστήρια αναξίως μετέχουμε, προσκυνούμε την Άχραντο Εικόνα Του και τον παρακαλούμε να δράσει. Τον παρακαλούμε να μας παραλάβει στα ζωηφόρα αναστάσιμα χέρια Του και να γίνει αυτός η θύρα. Να μεταβληθεί η εικόνα του σε θύρα-πέρασμα από την φθορά και τον πόνο της απομόνωσης και της μοναξιάς, σε σχέση και συνάντηση μαζί Του. Να μας χαρίσει το Πάσχα (πέρασμα) από τα ευτελέστερα στα επουσιώδη, από την εγωκεντρική κλειστότητα στην αναφορικότητα και την σχέση, από τα θανατερά του κόσμου στα ζωοποιά του Θεανθρώπου, εκ του θανάτου εις την ζωήν. Να μεταποιήσει όλα αυτά τα οδυνηρά και φθαρτά του εαυτού μας και του κόσμου μας σε υλικό για άνοιγμα, συνάντηση, ελευθερία, εμπιστοσύνη, αγάπη, ανάσταση. Έτσι παραδομένοι στην αγάπη του, να μεταβούμε την τελική πόρτα για να παρευρεθούμε όλοι μαζί ως συνδαιτυμόνες στο χαρμόσυνο δείπνο της Βασιλείας Του όπου θα δοξάζουμε τον Πατέρα, τον Υιό και το Πανάγιο Πνεύμα για όλη αυτή την ομορφιά που μας χάρισε. Αμήν.
[1] Olivier Clement Η Θεολογία της Εικόνας στο http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/contacts_clement_theology.html
[2] Από το βιβλίο "Ο Άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης", Αρχιμ.Σωφρόνιου (Σαχάρωφ), σ.370-384.
