Ιστορικά Στοιχεία

Στη βορειοανατολική ακμή των τειχών της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου και σε απόσταση μόλις 15μ. από αυτά βρίσκεται ο ενοριακός ναός του Αγίου Παντελεήμονος. Η εκκλησία οικοδομημένη πάνω στα κτιριακά κατάλοιπα παλαιότερης ανήκει σήμερα στον τύπο του ελεύθερου σταυρού χωρίς τρούλο. Στην πραγματικότητα, αποτελεί εξέλιξη μίας μονόχωρης καμαροσκέπαστης βασιλικής, στην οποία αργότερα προστέθηκαν βόρεια και νότια δύο ανισομερή και ανισοϋψή εγκάρσια, ως προς το υφιστάμενο κτίσμα, διαμερίσματα, αλλοιώνοντας την αρχική μορφή της. Πιθανόν η ύπαρξη τυφλών κογχών (αρκοσόλια;) στη δυτική κεραία να σχετίζεται με τη διάθεση να χρησιμοποιηθεί ο χώρος ως ταφικό παρεκκλήσιο επιφανούς ιπποτικού οίκου.

Μεταγενέστερη προσθήκη αποτελεί επίσης ο πρόναος στα δυτικά, επιβεβλημένος προφανώς από την ανάγκη κάλυψης του αυξημένου εκκλησιάσματος. Μεταξύ των τροποποιήσεων που πραγματοποιήθηκαν στο ναό είναι και η προσθήκη ημικυκλικής κόγχης άνωθεν του κεντρικού δυτικού θυρώματος, το οποίο στην αρχική του μορφή διέθεται μόνο διακόσμηση ροδίτικου πλοχμού, χαρακτηριστικού της ιπποτοκρατίας, που ακολουθούσε το ελλειπτικό τόξο του ανοίγματος.

Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία προσκυνηταρίου στα δεξιά του ξυλόγλυπτου και επιχρυσωμένου τέμπλου που φιλοξενεί την εικόνα των μαρτύρων Αγίων Κλήμεντος και Αγαθαγγέλου, οι οποίοι πέρασαν από την Ρόδο και λειτούργησαν επί Επισκόπου Φωτεινού. Θεωρούνται προστάτες άγιοι των ιεροψαλτών της Ρόδου και των περιχώρων στη μνήμη των οποίων στις 23 Ιανουαρίου έκαστου έτους πραγματοποιείται Θεία Λειτουργία με την παρουσία όλων των ιεροψαλτών χοροστατούντος του μητροπολίτη Ρόδου κ.κ. Κυρίλλου.

Η αφιέρωση του ναού στον Άγιο Παντελεήμονα έχει τη δική της ιστορία και συνδέεται στενά με την παρακείμενη εκκλησία της Παναγίας της Νίκης. Σύμφωνα με τις πηγές, η νικηφόρα αντεπίθεση του 1480 κατά των Οθωμανών πολιορκητών συντελέστηκε την 27η Ιουλίου με θαυματουργική εμφάνιση της Παναγίας, η οποία εμψύχωσε τους πολιορκούμενους την ώρα της μάχης. Για την απόδοση τιμής στο γεγονός αυτό, ο Μεγάλος Μάγιστρος Pierre d' Aubusson (1476-1503), με δικά του έξοδα αγόρασε τα κτίσματα της περιοχής δίπλα από το γκρεμισμένο τείχος του τομέα της Ιταλίας και ανήγειρε δύο ναούς. Ο πρώτος επ’ ονόματι της Θεοτόκου για την θαυματουργή παρέμβαση της και η δεύτερη αφιερωμένη στον Άγιο Παντελεήμονα, καθώς η ημέρα μνήμης του συνέπεσε με την ημερομηνία λύσης της πολιορκίας. Με τον τρόπο αυτό, ορθόδοξοι και καθολικοί θα μπορούσαν να τιμούν την ανάμνηση της νίκης τους στην ίδια θέση.

Ο ναός του Αγίου Παντελεήμονος δεν είχε μετατραπεί σε τζαμί, όπως συνέβη με την πλειονότητα των εκκλησιών της μεσαιωνικής πόλης. Αποδόθηκε στην ορθόδοξη λατρεία το 1947 και εγκαινιάσθηκε από τον Μητροπολίτη Ρόδου Τιμόθεο.

Παρεκκλήσια

Το νότιο σκέλος του σταυρικού ναού του Αγίου Παντελεήμονος έχει μετατραπεί σε παρεκκλήσιο επ’ ονόματι της Αγίας Αναστασίας της Ρωμαίας και του Αγίου Ερμολάου, δασκάλου και μυητή στη χριστιανοσύνη του Αγίου Παντελεήμονος.

Κειμήλια

Πολύτιμοι θησαυροί του Ιερού Ναού του Αγίου Παντελεήμονος αποτελούν τα τμήματα από τα σεπτά λείψανα του τιμώμενου Άγιου και του Αγίου Κλήμεντος, Επισκόπου Αγκύρας που φυλάσσονται προς ευλογία και επιστηριγμό των πιστών, καθώς και ο ιερός σκούφος και η τιμία ζώνη του πολυθαυματουργού Αγίου Ιωάννου του Ρώσου, τα οποία βρίσκονται πάντα διαθέσιμα στους πιστούς που έχουν ανάγκη να λάβουν λίγη από την αγιοσύνη του.

           Συμπληρωματικές πληροφορίες
        (Προτεινόμενες διαδρομές)

Ξενώνας Αγίας Αικατερίνης

Παραμένοντας εντός των τειχών της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου και κατευθυνόμενος ο επισκέπτης δυτικά, στην περιοχή του Μπούργκο, μόλις 100μ. από τον Ιερό Ναό του Αγίου Παντελεήμονος και 50μ. από τον Ναό της Παναγίας του Μπούργκου, συναντάει τον ιπποτικό ξενώνα της Αγίας Αικατερίνης.

Η ίδρυση του ξενώνα τοποθετείται μεταξύ 1391-1392, επί μαγιστρείας Juan Fernadez de Heredia (1377-1396) με παραγγελιοδότη τον Ιταλό Domenico d' Allemagna, αμιράλη του Τάγματος του Οσπιταλίου του Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ, εξέχουσα προσωπικότητα της εποχής με μεγάλη οικονομική επιφάνεια. Ο Ξενώνας προοριζόταν μόνο για διακεκριμένους επισκέπτες, και πιθανόν για το λόγο αυτό επιλέχθηκε και η θέση του στην ανατολική απόληξη της ‘magna et comunis platea’ (μεγάλης-κοινής πλατείας) της ιπποτικής πόλης, όπου συγκεντρώνονταν τα σημαντικότερα δημόσια κτήρια και εκτυλισσόταν η εμπορική δραστηριότητα.

Το κτήριο υπέστη εκτεταμένες φθορές κατά την πολιορκία του 1480 από τους OΟθωμανούς και καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς με το σεισμό του 1481. Η ανοικοδόμησή του περατώθηκε επί Μεγάλου Μαγίστρου Fabrizio del Carretto (1513-1521) και συγκεκριμένα το 1516 από τον αμιράλη του στόλου του Τάγματος του Οσπιταλίου, Costanzo Operti.

Στους δύο αιώνες που ακολούθησαν την κατάληψη της ιπποτικής πόλης από τους Οθωμανούς (17ος-19ος), το κτήριο δεν επισημαίνεται από του περιηγητές. Οι πρώτες αναφορές τοποθετούνται στο 1830, όπου αναφέρεται από τον συνταγματάρχη Bernard Eugène Antoin Rottiers ότι στους χώρους του Ξενώνα διαμένουν εβραϊκές οικογένειες. Την περίοδο του 1900 φαίνεται να λειτούργησε ως εβραϊκό σχολείο θηλέων, το οποίο περιγράφει ο βαρόνος Fradin de Belabre.

Η χρήση του Ξενώνα από μέλη της εβραϊκής κοινότητας έως και το 1944 θεωρείται βέβαιη. Η παρακμή του κτιριακού συγκροτήματος του Ξενώνα σηματοδοτήθηκε με την κατάρρευση του ανατολικού τμήματός του από τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς το 1944. Το κτήριο επανήλθε στην πρότερή του ιπποτική αίγλη όταν το 1997, και έπειτα από συστηματικές αναστηλωτικές εργασίες από την αρμόδια Αρχαιολογική Υπηρεσία, στους χώρους του οργανώθηκαν και λειτούργησαν εκθέσεις σχετικές με την ανασκαφική έρευνα και την αποκατάσταση του.

Ναός Παναγίας του Μπούργκου ή “Κομμένη Παναγιά”

Παραμένοντας εντός των τειχών της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου και κατευθυνόμενος ο επισκέπτης δυτικά, μόλις 150μ. από τον Ιερό Ναό του Αγίου Παντελεήμονος συναντάει το ναό της Παναγίας του Μπούργκου.

Η Παναγιά του Μπούργκου αποτελούσε τον πυρήνα ομώνυμου ιδρύματος, το οποίο υπηρετούσαν οι αδελφοί του Τάγματος. Στη δικαιοδοσία του ανήκαν διάφορες οικίες, κτήματα, νοσοκομείο, καθώς και ένας μεγάλος κήπος, ο οποίος αναφέρεται σε έγγραφο του 1437 ως ‘megalo quippo platea’ και ταυτίζεται με τον ελεύθερο χώρο στα νότια του ναού, γνωστό σήμερα ως ‘πάρκο Αλχαδέφ’.

Ο ναός οικοδομημένος στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής, χρονολογείται στο α μισό του 14ου αι. Η προσθήκη, κατά την περίοδο της ιπποτοκρατίας, έξι ταφικών παρεκκλησίων στα νότια, επτά αρκοσολίων στο βόρειο τοίχο και μίας κόγχης στο δυτικό, καταδεικνύει την έντονη παρουσία του ναού στην καθημερινή ζωή της πόλης. Το νοτιότερο παρεκκλήσιο φαίνεται να αποτέλεσε το χώρο ταφής σαράντα πέντε ατόμων, τα οποία ενταφιάστηκαν συνοδεία νομισματικού θησαυρού. Η βεβιασμένη ομαδική ταφή πιθανόν να σχετίζεται με την πολιορκία της πόλης από τους Οθωμανούς το 1522, υπόθεση που ενισχύεται από τη χρονολόγηση των νομισμάτων.

Κατά τη διάρκεια του 15ου αι. έως και το 1522, η Παναγιά του Μπούργκου είναι πιθανόν να αποτέλεσε τον αρχιεπισκοπικό ναό των Λατίνων. Έκτοτε η χρήση της ως χώρος λατρείας, σταματάει, καθώς φαίνεται να καταστράφηκε κατά τη β΄ πολιορκία των Οθωμανών. Ο 19ος αι. βρίσκει την εκκλησία να έχει πληρωθεί από έξι κατοικίες, οι οποίες στην αρχή του 20ου αι. απαλλοτριώθηκαν και καθαιρέθηκαν από την ιταλική διοίκηση που είχε ως στόχο την ανάδειξη των μεσαιωνικών μνημείων της Ρόδου.

Το 1955 η ελληνική κυβέρνηση, δεχόμενη ρυθμιστικό σχέδιο του 1936, επέτρεψε τη δημιουργία εγκάρσιας, ως προς τα κλίτη του ναού, οδού, η οποία μέσω της πύλης που διανοίχθηκε την ίδια περίοδο στα μεσαιωνικά τείχη (πύλη Παναγιάς) οδηγούσε στον εμπορικό λιμένα της πόλης. Ο δρόμος που διέσχιζε κάθετα το ναό τη μετέτρεψε σε ‘κομμένη εκκλησία’, η οποία έκτοτε αναφερόταν ως ‘Κομμένη Παναγιά’.

Σήμερα, και έπειτα από κατάργηση της οδού το 1994, τα τμήματα του ναού έχουν κατά το δυνατόν ενοποιηθεί. Η ελεύθερη επίσκεψη και η διοργάνωση ειδικών μουσικών εκδηλώσεων στο εσωτερικό του δίνουν μία νέα ζωή στο χώρο.